Goorsheegta
qaarada Ameerika ee gobolada dhexe ayaa ku beegan 4:16 galabnimo,
waxaa dalka Soomaaliland magaalo madaxdiisa Hargeysa siiba guriga
madaxtooyada ku soo gabagaboobey barnaamij ka socday. Waxa
barnaamijkaa lagu xusayey 56 guurada ka soo wareegtay maalintii
hanashada calanka dalka Soomaaliland ee loo boqno-gooyey midawgii
shantii Soomaaliyeed.
Xafladaa
aad baa loo bilay, Rabadaan bay aheyd oo dadku muuqaal ahaan way
nuurayeen, kana reebanaaayeen isdhex-galka marwooyinka iyo
mudanayaasha . Xafladaa waxaa daadihinayey wariyaha caanka ah ee
Yoonis Cali Nuur oo dhawr jeer ku celceliyey mahadnaqa Ilaahay. In
badan oo saaxiibadiisii dhinaca shaqada ahaa markey shaqo fadhiisin
galeen may hellin meel ay ku noqdaan oo hoy u ah, waxaaney ku
sugan yihiin qurbo iyo nolol qaxootinimo. Hase yeeshee isagu wuu
helay inuu dhulkiisii hooyo oo nabad ah, xor ah , horumar badani ka
muuqdo uu dhex mushaaxo.
Yoonis
oo daadhinta barnaamijka ku guda jira ayaa ku soo dhaweeyey
Abwaan Yuusuf Cismaan Cabdile “Shaacir”. Yoonis wuxuu ugu soo
dhaweeyey abwaanku inuu maanso tiriyo, hase yeeshee abwaan Yuusuf
wuxuu ka door biday inuu dul ka xaadis ku sameeyo taarikhdii
bulshada reer Soomaaliland ee lixdankii ka hor. Talo waxay isku
yaacdey markuu dhex fadhiistay. Dadaal badan oo lagu yaqaan Yuusuf
siiba ururinta taariikhda dhinaca suugaanta ayaa looga bartey. Waanu
ku mahadsan yahay. Ujeedada qoraalkanina waa sixida taariikhdaa uu
qaldey.
“
1948
waxaa dalka Soomaliland yimid Karal “ ayuu yidhi Yuusuf. Waan
yaabey oo waxaan is idhi malaha magaca ayuu khaldey ee uma jeedo
Karal. Hase yeeshee wuxuu sii wadey inuu sii faahfaahiyo ninkan,
waxaanu yidhi: “ Karal waa ninkii calanka Ingiriiska gacanta laga
saarey ee markii uu Saqadhi Dubad soo dajiyey u gudbiyey” .
Waxaan indhaha la raacey kamaradii oo dadka ku tusaysay. Waxaan
arkayey marwo Edna, Marwo Aamina Xaaji Maxamed Jirde, mudane Xaaji
Cismaan, M/Weyne Axmed Maxamed, mudane Saleebaan, iyo dad kaloo aad
u garanaya gefkan meesha ka dhacey. Indhahooga lagama dareemeyn
diidmo. Mar kale ayuu Yuusuf Shaacir faahfaahintii sii wadey ,
yidhina:” Karal wuxuu ka yimid oo laga soo badaley dalka
Kiiniya”…… Waxaanu kuladhey maansadii uu Cabdilaahi
Qarshe(IHUN) uu socdaalka ka tiriyey:
Ka
kacaay ka kacaay
Kama
kama yimidee
Ka
ka kacaay
Markii
uu maansadaa tiriyey waxaan is lahaa wuu isa saxi oo maansada ayaa
sheegaysa ninka yimid 1948kii
dalka Soomaaliland.Hase yeeshee kaalmo umay noqon. Waxaan is
lahaa ugu danbeyn Yoonis Cali Nuur ayaa si qurux badan u odhan :”
Abwaanka labada magac ayaa iskaga khaldamayee , waa laba nin oo kala
duwan dhaqana isku laheyn”. Taasi may dhicin waxaa ka danbeeyey
Mudane Cismaan Indhoole oo labada ninba la shaqeeyey ayaa cod
baahiyii qaatey, may dhicin inuu arinkaa saxo.. Waa gef taariikheed
oo dhalinta loo gudbinayo in la saxana u baahan. Yuusuf wuu
dadaaley, waana bani aadam umana malaynayo inuu santaag ku kalifi
lahaa inaanu qaadan khaladkiisa.
Waxay
tani i soo xasuusisay mudane Shacbaan Maxamed oo ahaa gudoomiyaha
degmada Gabiley, iminkana ah wasiirka warshadaha ayaa cod baahiyaha
ku soo dhaweynayey Axmed Ismaaciil Samater . Waxaanu yidhi “ Axmed
ISmaaciil Samater waa qofkii ugu horeeyey ee dugsi laga qoro Gabiley,
nambarkiisuna wuxuu ahaa no.1” waliba intaa kumuu dhaafinee
isagoo sii faahfaahinaya ayuu ku darey :’ Waliba faras ayaa ilaa
Kalabeydh lagaga soo galibiyey”… Waxaa goobtaa goobjoog ka ahaa
mudane Daa’uud Kheyre oo ka mid ahaa ardeydii ugu horeysay ee
laga qoray magaalada Gabiley. Waxaa sidoo kale ardeydaa ka mid ahaa
Camaje, Nuur Sheekh, Aakhiro Sabaan, Maxamed Jaamac Qaline,
Daahir Gabiley , Yuusuf Cabdi Ibraahim, iwm ..(Ilaahay ha u
naxariisto inta dhimatey, inta noolna cimri dherer iyo caafimaad qab)
, Axmed ISmaaciilna kamuu mid aheyn ardeydaa.
Ayaandaro
waxay ka dhacdey Daa’uud kheyre gefkaa muu sixin,Axmed Ismaaciil
Samaterna muu odhan sidaa dhacdadu may aheyn ee gef taariikhda galey
oo sixid u baahnaa iga dheh.. Si gefefkaasi aaney dhalinta danbe ee
qalinka u heelani u qorin aynu ka warano sida xaqiiqadu tahay:
KAMA-KAMA
iyo KARAL waa kuwama:
Labada
nin waxay u shaqeynayeen Maxmiyadii Ingiriiska oo ay u joogeen
Somaliland British Protectorate(Iminkana ah dalka Jamhuuriyada
Soomaaliland ). Waxaaney kala ahaayeen Gerald Reece oo badhasaab
ahaa iyo P. Carrel oo xilal kala duwan soo qabtey kuna bilaabey
gudoomiyaha shaqaalaha.
Kama-kama
waa naaneystii ay dadka r
eer
Soomaaliland u bixiyeen .Wuxuu ahaa magaciisa oo buuxi Gerald
Thomas Reece . Wuxuu dhashey bishii Janaayo 10dii,
1897kii,
geeriyoodayna bishii Oktoober 14dii,
1985kii.
Xaaskiisuna waxay aheyd Lady Alyse Reece oo nooleyd mudadii u
dhaxeysay bishii Maarso 13dii,
1912kii
ilaa ay geeridu ka haleeshay bishii Janaayo 18dii,
1995kii.Waxaaney
noloshooda intii u danbeysay ee shaqo ka fadhiisigiisii ku
dhameysteen magaalada East Lothian ee wadankiisii Scotland.Wuxuu
dhisay dugsiga hoose/ dhexe ee Riis oo ku yaala Xaafada New Hargeysa
looguna magac darey.
Wuxuu
ka hawlgaley dagaaladii Dalalka Faraans iyo Beljam ee gu’gii
1915kii.Wuxuu
takhasus ku qaatey aqoonta garyaqaanimada, kagana shaqeeyey
gu’yaashii u dhaxeeyey 1921-1925kii
magaalada Londhon, hase yeeshe wuxuu xiiso dheerada u qabey ka
shaqeynta dalalkaa ku hoos jiray gacanta Ingiriiska.Waxaanu ku
biiray maamulkii Ingiriiska ee joogay dalka Kiiniya siiba NFD
gu’gii 1925kii.
Waxaa gudoomiye degmo (Distric commissioner) looga dhigay degmada
Mooyaale gu’gii 1932kii.
Wuxuu
markii danbe ka noqdey badhasaab NFD , sidaa darteed aqoon buuxda
ayey u lahaayeen dadyowga Soomaaliyeed ee halkaa deganaa. Waxaa
halkaa dadka deganaa ka mid ahaa Cabdilaahi Qarshe(IHUN). Bishii
Noofember 1948kii
ayaa Gerald Reece loo soo badaley British Somaliland Protectorate ,
Halka uu badaley Gerlad Thomas Fisher oo xilkiisu dhamaadey bishii
Noofenber 15, 1948kii
hayeyna xilkaa ilaa 3 Maarso 1943kii.
Waxaa
isla gu’gaa 1948kii
yimid dalka Soomaaliland Cabdilaahi Qarshe oo aqoon u lahaa Gerald
Reece. Waxaanu tiriyey maansada Ka kacaay:
Ka
kacaay kacaay Ka kacaay Kacaay
Kama
Kama yimidee K a kacaay kacaay
Ka
kacaay kacaay Ka kacaay Kacaay
Kiiniyuu
gubayee K a kacaay kacaay
Ka
kacaay kacaay Ka kacaay Kacaay
Kilaab
afaraa inoo kulantee
Illaaha ka weyn Ayaa kicin
Dadka
reer Soomaalialnd aad ayey u soo dhaweeyeen aragtihiisii, waaney u
riyaaqeen.Wuxuu hirgaliyey in dugsiguii ugu hreeyey ee farsamo la
sameeyo.Wuxuu hirgaliyey inuu sameeyo Chief Caaqil si caaqilada
isku batey nidaam loogu sameeyo.Wuxuu la yimid aragtida ah in
goomiyayaasha degmooyinku xafiisyada ka baxaan oo dadka dhex
galaan si ay uga war hayaan xaalka bulshada ay maamulayaan.
Waxaa
ka danbeeyey oo xilkaa badhasaabnimada kala wareegay Thoedore
Ousley Pike
|
isna
xilkaa ku magacawnaa bishii Febraayo 1954kii
ilaa Luulyo 1959kii.
Dadka reer Soomaliland-na waxay ku naaneysi jireen Laba Sacle.Halkaa
uu markaa isaga ka dib xilka la wareegay badhasaab Douglas Hall oo
xilkaa ku magacawnaa ilaa Luulyo 1, 1960 , hase yeeshee ka baxey
dalka ka hor xornimadii Juun 26, 1960.
Theodore
Pike wuxuu galey shaqo fadhiisin (retirement) bishii Juun 1959kii,
hase yeeshee Douglas Hall oo badali lahaa ayaa yimid dalkii
Soomaaliland bishii July 13, 1959kii
oo uu la wareegay xilkii… Waxaa xilka xoghayaha guud hayey muddo
badan ee Mr. J.R. Stebbing . Hase yeeshee Theodore Pike ayaa
magacaabey xoghayaha guud inuu noqdo P. Carrell bishii January
1959kii.
Goihii
la tashiga ee uu hanaqaadey gudoomiye Gerlad Fisher ayaa hirgalay
xilligii Gudoomiye Gerald Reece -Kama-kama. Golahani wada tashigu
wuxuu suurtogaliyey in ay timaado dooda ah sida loo samaynayo golaha
xeer-dajinta oo ay reer Soomaaliland u yaqaaneen Majlisu tashriicii
( oo ah af-carabi), ingiriisina ku noqonaysa (Legislative Council).
–Lejisleetif Kawnsil)
Karal
( P Carrell) wuxuu haystay shaqaalaha. Hase yeeshee bishii May
1957kii
ayaa la hirgaliyey in la sameeyo golihii xeer dajinta oo ka koobnaa
15 xubnood oo 9 xubnood ahaayeen maamulkii Ingiriiska , halka 6da
kale ahaayeen dadkii u dhashey Soomaaliland. Xubnahan ayuu ka mid
ahaa P Carrel oo markii hore ahaa madax shaqaalaha, hase yeeshee
xilligan loo dalacsiiyey inuu arimaha Soomaalida maamulo ( Somali
Affairs Commiisioner) ee Somaliland, Hawd , iyo Reserve Area.
Sidoo
kale ayaa mar kale loo dalacsiiyey inuu noqdo OBE (Order of
British Empire). Waxay aheyd darajo la siin jiray sarkaalka xilkiisa
ka soo baxa ku aadan u adeegista maamulka Ingiriiska ee ugu
wanaagsan ( Most Excellent).
Wuxuu
ahaa nin dhaqan xun, aad ugu ad-adag dadka reer Soomaaliland. Had
iyo jeer isdiidmo joogto ahi ka dhex dhici jirtay isaga iyo dadka
reer Soomaaliland. Marki ay soo dhawaatey xornimo qaadashadii ee
aheyd in la dajiyo calanka Ingiriiska ayuu Douglas Hall oo ahaa
badhasaabkii ka huleelay.Dhaqanka Ingiriiska waxaa u caado ah inaan
qof madax ahi meel calanka Ingiriiska la dajinayo joogin ee nin
caadiyi joogo . Sidaa darted ayaa lo xushay Carrel inuu noqdo ka
calankaa Ingiriiska soo qaada marka la dajajio. Waa halka uu
Saqadhi Dubad ugu dhiibay calanka Ingiriiska markii la dajiyey.
Maansooyink
badan ayaa lagu soo hal-qabsadey iyadoo la tilmaamayo maamul xumo,
kibir, santaag, iwm. Waa kii Abwaan Axmed Ismaaciil Diiriye”Qaasim”
oo ka waramyey dawladii rayidka aheyd ee badashey Ingiriiskii iyo
Talyaanigii lahaa:
Dambi
ku hadli maayee ma arag dawladaan rabayee,
Isma
doorin gaalkaan diriyo daarta kii galayee,
Dusha
midabka soomaalibaad dugulka moodaayee,
Misna
laguma diirsade qalbigu waadirkii Karal'e
Meeshaan
dad aan ururshiyo darar ka eegaynay,
Iyaba
waa darxumo ii hadhayee dacaro miyaan leefay,
Ma
darraato raadkaan dhigaan dib ugu soo laabtay,
Sidii
aan dayaysnahay miyaan dawga ka habaabay,
Waxba
hadalku yuu ila durkinee waxaan kusoo duubay,
mar
uunbuu daf soo odhan nafsigii diinku soo jiidayee,
mar
uunbay daruur caafimaad dooxa soo rogiyee,
Markii
dhawr qof iskaga danbeeyeen madashii ee ay hadalo ka soo jeediyeen
ayaa Yoonis Cali Nuur sheegay in TV-ga qaranka iyo Raadyow Hargeysa
soo diyaariyeen barnaamij kooban oo taariikhda Soomaaliland wax ka
tilmaamaya. Waxaa barnaamijkaa soo saare ka ahaa Xuseen Cabdilaahi
Deeqsi . Waan soo dhaweeyey waayo Xuseen Deeqsi waa mid ka mid ah
weriyayaashii hore,in badana ku soo jiray shaqada saxaafada, fiiro
gaar ahna u yeelan doona ka run sheegida arimaha taariikhda.
Barnaamijkii oo sidii la filayey aan laheyn xidhiidhin
taariikheed ee bood-bood badan ka muuqdey ayaa u booday geeridii
Cabdirashiid Cali Sharmaarke. Wxuu yidhi “ Waxaa Cabdirashiid Cali
Sharmaarke la dilay bishii Oktoobeer 20dii,
1969kii”.
Waxaan
is idhi malaha maalinta ayuu khaldey ee sii dhageyso si uu u saxo.
Waabu sii wadey oo ku sii ladhey :“Maalin ka dib ayuu dhacey
inqilaabkii uu hogaaminayey kacaanku “.
Qaladkaana
lama sixin ee sidii dhago la’aaneed ayaa lagu dhageystay. Hadda
waa barnaamij dhan oo la soo diyaariyey, la soo ahbeeyey,laga soo
shaqeeyey, kharash ku baxey, waqti badani ku lumay sidii loo soo
saari lahaa.
Si
kooban Cabdirashiid Cali Sharmaarke waxaa magaalada Laas-caanood lagu
toogtay bishii Oktoober 15dii,
1969kii,
inqilaabkuna wuxuu dhacey bishaa Oktoober 21dii,
isla gu;gaa 1969kii.
Waad garankartaa inta maalmood ee u dhaxeysay akhriste………..
Ujeedada
qoraalkani waa in taariikda bulshada reer Soomaaliland la qoro, la
ilaaliyo, loo heelanaado in mar walba laga ilaaliyo il-duufka iyo
caadifada. Waa in sidoo kale lagu kaydiyo qoraal , waana hawlaha ay
mareegaha Farshaxan u banbaxeen, waqti badan iyo kharashba u hureen
iyagoon ku doonayn abaal ee u arka inay tahay xil saaran qofka kasta
oo bulshada reer Soomaaliland iyo dalka Soomaaliland daneeya,
guushoodana u heelan.
Waxaan
idinku dhaafayaa weedhii u yidhi P. Carrel (Karal) markii calanka
Ingiriiska oo duubduuban gacanta laga galiyey, calankii kalena la
saarey :
“You
gained your freedom but you strangely decided to build your
government on a bottomless pit” oo u dhigmaysa afcelin ahaan :
Waad hesheen xornimadiinii, laakiin waxaa yaableh inaad
xukuumadiinii ku dul dhisteen god aan gun laheyn .
Waxaa
mahad leh Illaaha godkaa aan gunta laheyn ka soo saarey
Soomaaliland, ee bulshada reer Soomaaliland mar labaad gacanta u soo
galiyey Maandeeq… Barbarkey ka baxdaa waa bakeyle qaleen……..
Soomaaliland
guul iyo barwaaqo
Fu,aad
Sheekh
Bahda
Mareegaha Farshaxan
Xusuusin:
Faahfaahin
dheeraada ka raadso barnaamijyada “ Dharaarihii Tilmaanaa” eee
ay muddaba wadeen bahda mareegaha Farshaxan……….
Tixraac:
-Wareysi
Xaaji Cismaan Axmed
Bahda
Mareegta Farshaxan
-Wareysi
Eng. Maxamed Xaashi Cilmi
Bahda
Mareegta Farshaxan
-Wareysi
Axmed Yuusuf Ducaale
Bahda
Mareegta Farshaxan
-
A Modern History of the Somali Nation by I.M.Lewis
-Heelloy:
Modern Poetry and Songs of the Somali
By
John William Johnson ( Joh Heello)
- Politics, Language, and Thought: The Somali Experience
By
David D. Laitin
No comments:
Post a Comment